Recensie: More Than Honey
21 april 2013, 14:01 | Jeroen
De documentaire More Than Honey is een zoektocht naar de oorzaak van massale sterfte onder bijen van de Zwitserse filmmaker Markus Imhoof. Hij toont ons in deze zoektocht vooral veel mooie beelden en heel veel informatie over bijenkoloniën. Fascinerende materie, zoals je ook wel aan dit betoog zult merken.
Markus Imhoof legt snel en gemakkelijk uit waarom hij zo gefascineerd is door bijen; zijn grootvader hield ongeveer 1.500 bijenkoloniën en de praktijk van het bijenhouden fascineerde hem. Door diep binnen te dringen in de koloniën brengt hij de wereld van de bij en de fascinatie ermee op de kijker over. In schitterende beelden legt hij de werking van een zwerm bijen uit, tot in detail, maar nooit belerend. We zien het werk van de koningin, de werksters en de darren. Het verzorgen van de larven, het zoeken van honing en de bijbehorende bestuiving, de bijendans en zelfs de geboorte van een nieuwe bij.
Twee vormen van bijenhouden
Nu constateert Imhoof samen met vele anderen dat het niet goed gaat met de bij. Massale sterfte, zelfs het verdwijnen van hele koloniën, is aan de orde van de dag. En als de bij uitsterft, zo citeert hij Einstein, dan is het vier jaar later ook met de mens gedaan. Of dat waar is, laat hij in het midden, zoals hij eigenlijk nooit een heel sterke bewijsvoering opzet. Wel laat hij zien hoe sterk honing een cultuur- en geen natuurproduct is. Bijen zijn volledig afhankelijk van mensen, en de kolonie wordt constant gemanipuleerd door de imker. In Zwitserland zien we Fred Jaggi nog op redelijk natuurlijke wijze werken: als de koningin niet van het juiste ras is, wordt ze doodgemaakt.
Maar in de Verenigde Staten wordt – natuurlijk – op industriële schaal met bijen gewerkt. John Miller reist met bijna 50.000 bijenkoloniën het hele land af. In het voorjaar bestuiven ze de amandelbomen in de ene staat, in het najaar de appelbomen in een andere. Dit doet hij natuurlijk niet als enige, waardoor vaak tweederde van de bijenpopulatie in de Verenigde Staten zich op dezelfde plek bevindt. Ziektes en parasieten hebben bij deze samenkomsten alle gelegenheid om over te springen naar nieuwe koloniën. Bovendien is het reizen erg zwaar voor de bijen. We zien Miller dan ook wel twintig procent van zijn koloniën verliezen op een reis. De verliezen worden aangevuld door het importeren van nieuwe, apart gekweekte koninginnen en het verdelen van de overgebleven over deze koninginnen.
Menselijke manipulatie, oorzaak en oplossing
Voor Imhoof is de vraag waarom zich zulke massale bijensterfte voordoet dan ook niet moeilijk te beantwoorden. De mens zorgt voor de ondergang van de bij door constante, eenzijdige manipulatie. Het wordt alleen als een mysterie weggezet omdat de mens het antwoord niet weten wil. John Miller belichaamt dit gedrag: hij is gefrustreerd over de grote sterfte, maar doet niet eens zijn best de oorzaak te achterhalen, zodat hij er iets gerichts tegen kan doen. Hij smijt er gewoon een hoop chemicaliën (eigenlijk antibiotica) tegenaan. Want de eigenlijke oorzaak, zijn manier van omgang met de bijen, gaat hij niet aanpassen.
Wat ik mis in het betoog is een onderbouwing van het gevaar dat de menselijke manipulatie voor de bij vormt. Imhoof gaat niet verder dan de suggestie wekken door beelden, om vervolgens de harde conclusie uit te spreken. Hoewel hij in de loop van de film verschillende wetenschappers, die onderzoek naar bijen doen, spreekt, onderschrijft geen van hen zijn conclusie. Bovendien moet je heel veel losse eindjes zelf aan elkaar knopen. Zo heb ik wel kunnen herleiden dat het opkweken van koninginnen dramatische effecten heeft op de genetische diversiteit van de soort, maar het was een stuk eenvoudiger geweest als Imhoof het even gezegd had.
De oplossing voor de bijensterfte zoekt Imhoof in dezelfde richting als het probleem. Door gericht bijen te selecteren en manipuleren op hun kracht en genetische variëteit kan de soort weer sterker worden. Dit gebeurt op natuurlijke wijze door de Killer bees, die varianten van de sterkere Afrikaanse bij zijn. Maar ook in Australië, waar de meeste ziektekiemen en parasieten afwezig zijn. Hier wordt in alle rust gewerkt aan het kweken van een gevarieerde en sterke bijenpopulatie. Bijenhouden volgt daarmee andere globale trends. In de Verenigde Staten merken ze de gevolgen van hun doorgeslagen kapitalisme heel sterk. In China hebben ze het hele fenomeen al lang om zeep geholpen. In Australië zijn ze voorzichtig en koesteren ze hun geografische isolatie. En misschien ligt de oplossing nog wel het meest bij het omarmen van door de natuur aangedragen alternatieven als de Killer bees.
Het mooiste is de liefde voor bijen
Al met al is More Than Honey een vrij traditionele, bijna schoolse documentaire die geen opvallende spanningsbogen of verrassende wendingen kent. De documentaire blinkt vooral uit in twee dingen. Ten eerste zijn de natuurbeelden prachtig en heel effectief in het overbrengen van de schoonheid van de bijenkolonie en daarmee de liefde ervoor. Ten tweede brengt het zo een bijna vergeten, maar zeer belangrijke nijverheid weer eens voor het voetlicht. Nog steeds vindt een derde van alle bestuiving door insecten plaats en we zouden drastische maatregelen moeten nemen als bijen dit niet meer voor ons zouden doen.
