Recensie: Hannah Arendt
7 mei 2013, 18:12 | Jeroen
Ik had hier veel kunnen zeggen over de cinematografische kwaliteiten van de film Hannah Arendt, maar in plaats van een recensie van de film heb ik dit keer een essay geschreven over de vrouw Hannah Arendt. Een zeer scherpzinnige filosofe die veel bijgedragen heeft aan ons begrip van het kwaad in de mens die een film verdient, en de aandacht die daarbij hoort. Daarom geef ik haar deze in dit artikel.
De Joodse, Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt is een van de mensen die ter nauwer nood aan de gruwelijke machine die het Duitse Derde Rijk van Hitler was heeft weten te ontsnappen. Vanwege haar afkomst heeft zij een tijd in een interneringskamp in Frankrijk doorgebracht. Een soort vagevuur waaruit zij gelukkig op tijd wist te ontsnappen, voor de hel van de echte concentratiekampen aanbrak, waarna zij naar de Verenigde Staten vluchtte. Voor de oorlog was zij al begonnen met een studie filosofie, bij de grote filosoof Martin Heidegger, die de voor een geniaal mens onvergefelijke fout beging zich bij de NSDAP aan te sluiten. In de Verenigde Staten aangekomen wijdde Arendt zich grotendeels aan het begrijpen van dat waaraan zij ontkomen was. In 1951 publiceerde zij The Origins of Totalitarianism.
Het radertje in de machine
Een decennium later kwam de gelegenheid om haar theorieën te toetsen aan de werkelijkheid toen Adolf Eichmann in Israël berecht werd. Hij was een radertje in de gruwelijke machine. Als hoofd van een bureau dat verantwoordelijk was voor de transporten van Joden en andere ongewensten stuurde hij letterlijk miljoenen mensen hun dood tegemoet. Velen stierven al onderweg in de overvolle veewagons. Na de Tweede Wereldoorlog vluchtte hij naar Argentinië, waar hij in 1961 werd gevonden en gevangen genomen door de Mossaad. De jonge staat Israël, onder leiding van David Ben Gurion, begon een publiek proces tegen Eichmann, zeker ook gemotiveerd door de mogelijkheid om het bestaansrecht van het eigen land voor de Joden te onderstrepen.
Hannah Arendt woonde het proces bij in opdracht van The New Yorker op basis van haar reputatie als autoriteit op het gebied van totalitarisme. Het verslag dat ze maakte, werd een van de meest invloedrijke analyses van het kwaad in de mens. Eichmann was niet de man die ze verwachtte. Hij, die meewerkte aan de dood van zoveel onschuldige mensen, was een man van ‘schokkende middelmatigheid’. Zijn verdediging was dan ook eenvoudig: hij volgde alleen bevelen op en hield zich aan de wet zoals die op dat moment gold. Hij beleefde plezier noch ongemak aan zijn werk en beweerde zijn geweten als het ware uit te schakelen. Hoogstens schiep hij er enige eer in om zijn werk zo goed mogelijk uit te voeren.
De banaliteit van het kwaad
Op basis van haar observaties van de kleine, bureaucratische en bovendien tijdens het proces verkouden Eichmann kwam Arendt tot een theorie over wat zoveel mensen in staat stelde mee te werken aan zoiets gruwelijks als de holocaust. Ze noemde dit de ‘banaliteit van het kwaad’; al die mensen die hun geweten, persoonlijke voorkeuren en gedachten uitschakelden. Ze verzetten zich niet, werkten zelfs actief mee met iets waar ze niet per se achter stonden. Het was deze banale houding die de nazi’s in staat stelde zo veel onschuldige mensen de dood in te jagen. Deze banaliteit was net zo gevaarlijk als het radicale dat de overtuigde nazi’s vertegenwoordigden. En omdat Eichmann dit kwaad belichaamde kon Arendt zich goed vinden in de doodstraf door ophanging die hij uiteindelijk opgelegd kreeg.
Dit laatste detail ontging veel lezers van haar artikelen in The New Yorker. Hen viel meer op dat ook de Joodse leiders tot de banaliteit van het kwaad werden gerekend. Zij hadden volgens Arendt te veel meegewerkt met de nazi’s en door deze coöperatieve houding onnodig veel Joden aan hun vervolgers overgeleverd. Die conclusie ging velen binnen de Joodse gemeenschap veel te ver. Arendt werd ervan beschuldigd een zelfhatende Jood te zijn, die de Joodse leiders beschuldigde ten faveure van Eichmann. Het kostte haar veel vriendschappen en wetenschappelijke erkenning, hoewel de theorie van de banaliteit van het kwaad tegenwoordig nog goeddeels overeind staat.
Een waardevolle waarschuwing
Met haar kristalheldere analyse maakte Arendt van de onbeduidende man die Eichmann was een waardevolle waarschuwing tegen het opgeven van kritisch denken. Tegelijkertijd gaf ze waarde aan een nutteloos showproces, al was het niet de waarde die Ben Gurion en het overgrote deel van de Joodse gemeenschap zocht. Dat is wat ik meegekregen heb van de film Hannah Arendt en dat is een les die ik koester. Ik had ook veel kunnen zeggen over de cinematografische kwaliteiten; er valt genoeg op het werk van regisseuse Margarethe von Trotta aan te merken. Maar uiteindelijk vind ik het belangrijker dat dit verhaal is overgebracht dan hoe dit is gebeurd. Laten we het er dus maar op houden dat de manier adequaat is en in dienst staat van de boodschap.
